Οικογενειακοί ρόλοι και ψυχική ταυτότητα: Μια σιωπηλή σκηνή

Σε κάθε οικογενειακό σύστημα, οι ρόλοι δεν ανατίθενται με ρητό τρόπο, αλλά «εγγράφονται», σταδιακά και αθόρυβα, μέσα από την εμπειρία της σχέσης. Το κάθε μέλος διαμορφώνει τη θέση του μέσα από την αλληλεπίδραση, με τρόπο που θυμίζει σκηνές θεάτρου: υπάρχουν χαρακτήρες, αναμενόμενες αντιδράσεις, εσωτερικά «σενάρια» και συγκεκριμένες ατάκες που επαναλαμβάνονται χωρίς να έχουν γραφτεί ή προβαριστεί ποτέ.

Η συστημική προσέγγιση εξετάζει αυτές τις δυναμικές όχι ως μεμονωμένα ψυχολογικά χαρακτηριστικά, αλλά ως λειτουργίες μέσα σε ένα πλαίσιο. Για παράδειγμα, ένα παιδί μπορεί να γίνει το «ήσυχο παιδί» ή ο «δυνατός της οικογένειας», όχι επειδή έτσι είναι η φύση του, αλλά επειδή αυτός ο ρόλος καλύπτει ένα συναισθηματικό κενό, ισορροπεί μια απουσία ή απορροφά μια ένταση που υπάρχει. Στην πράξη, αυτή η κατανομή μπορεί να λειτουργήσει προστατευτικά για την οικογένεια στο παρόν, αλλά να μετατραπεί σε περιοριστικό σχήμα για το άτομο στο μέλλον.

Πολλά άτομα φτάνουν στην ενηλικίωση χωρίς να έχουν ποτέ αναρωτηθεί αν οι αντιδράσεις τους είναι δικές τους επιλογές ή αν προκύπτουν από ρόλους που κάποτε χρειάστηκε να αναλάβουν. Ο «δυνατός» ενδέχεται να μην επιτρέπει στον εαυτό του να εκφράσει ανάγκες ή αδυναμία. Το «αόρατο» παιδί ίσως δυσκολεύεται να διεκδικήσει χώρο στη σχέση. Ο «μεσολαβητής» πιθανόν να νιώθει υπεύθυνος για την ψυχική ισορροπία όλων γύρω του, χωρίς να αφήνει χώρο για τον δικό του εσωτερικό κόσμο. Κάποιος άλλος μπορεί να έχει «φορέσει» τον ρόλο του προβληματικού, χωρίς να είναι ποτέ δική του η δυσλειτουργία που κουβαλά.

Οι ρόλοι αυτοί, παρόλο που προκύπτουν από τις σχέσεις της παιδικής ηλικίας, σπάνια περιορίζονται στην οικογενειακή σκηνή. Μεταφέρονται σε φιλικές, επαγγελματικές ή ερωτικές σχέσεις, επηρεάζοντας τον τρόπο με τον οποίο το άτομο σχετίζεται με τον εαυτό του και τους άλλους. Το σημαντικό είναι ότι, αν και οι ρόλοι αυτοί δημιουργήθηκαν κάποτε για να εξυπηρετήσουν μια συγκεκριμένη ανάγκη, συχνά διατηρούνται ακόμα και όταν αυτή η ανάγκη έχει πάψει να υφίσταται.

Η θεραπευτική διαδικασία μπορεί να λειτουργήσει ως χώρος αποκωδικοποίησης αυτών των ρόλων. Μέσα από την εξερεύνηση των σχέσεων, των συναισθηματικών καταγραφών και των εσωτερικών φωνών που συνοδεύουν αυτούς τους ρόλους («Μην τους απογοητεύσεις», «Κράτα γερά», «Εσύ δεν έχεις δικαίωμα να θυμώσεις»), δίνεται η δυνατότητα επαναπροσδιορισμού. Ωστόσο, είναι σημαντικό να τονιστεί ότι δεν πρόκειται για κατάργηση ή απόρριψη των ρόλων, αλλά για μια συνειδητή επιλογή της σχέσης που θέλει κανείς να έχει μαζί τους.

Στην πραγματικότητα, αν και κάθε οικογένεια ενδέχεται να έχει το δικό της «θέατρο», δεν είναι απαραίτητο να συνεχίσει κανείς να παίζει για πάντα τον ίδιο ρόλο, εγκλωβισμένος σε ένα σενάριο με συγκεκριμένες απαιτήσεις. Η αναγνώριση των μοτίβων δεν είναι απόρριψη: είναι ένδειξη ωριμότητας και, κάθε βήμα προς μια πιο ελεύθερη, επιλεγμένη εκδοχή του εαυτού, φέρνει το άτομο πιο κοντά στην επίτευξη της ψυχικής ενδυνάμωσής του.

Πέμπτη, 10 Ιουλίου 2025