Μνήμες, ρόλοι, σιωπές: Η ψυχική κληρονομιά μιας οικογένειας

Οι οικογένειες μιλούν – και ας μη λένε πάντα την αλήθεια. Πίσω από τις λέξεις, υπάρχουν αφηγήσεις που κρατούν ζωντανές μνήμες, πεποιθήσεις και ρόλους και, κάποιες φορές, αυτές οι αφηγήσεις γίνονται μύθοι: επαναλαμβανόμενες ιστορίες που διαμορφώνουν την ταυτότητα μιας οικογένειας και επηρεάζουν βαθιά τα μέλη της. Άλλες φορές, πρόκειται για μυστικά, σιωπηρές απουσίες, αποσιωπημένα γεγονότα ή ανεπεξέργαστα συναισθήματα που κουβαλιούνται αθόρυβα ανάμεσα στις γενιές.

Οι οικογενειακοί μύθοι δεν είναι πάντα απαραίτητα ψευδείς. Συχνά περιέχουν έναν πυρήνα αλήθειας, εμπλουτισμένο με νοσταλγία ή ερμηνείες που ενισχύουν τη συνοχή της οικογένειας. Ωστόσο, όταν βασίζονται σε μισές αλήθειες, ή λειτουργούν ως τρόπος αποφυγής της σύγκρουσης και του πόνου, μπορεί να μετατραπούν σε περιοριστικά σχήματα. Για παράδειγμα, η αφήγηση μιας οικογένειας πως «όλοι είμαστε δυνατοί, δεν κλαίμε» ενδέχεται να εμποδίσει την έκφραση ευαλωτότητας του ατόμου, ακόμα και όταν αυτή είναι απαραίτητη για την ψυχική ισορροπία του.

Παράλληλα, τα οικογενειακά μυστικά λειτουργούν σαν σκιές – δηλαδή, είναι παρόντα αλλά παραμένουν αθέατα. Ένα τραύμα που δε συζητήθηκε ποτέ, μια απώλεια που θεωρήθηκε ντροπή, ένα γεγονός που «δεν χρειάζεται να το ξέρουν τα παιδιά», κάθε τι τέτοιο εγγράφεται στον ψυχισμό του ατόμου και γίνονται σιωπηρές οδηγίες συμπεριφοράς. Πολλές φορές, δεν υπάρχει συνειδητή γνώση του τι ακριβώς έχει αποσιωπηθεί? υπάρχει, όμως, η αίσθηση πως κάτι «δεν λέγεται» και η συναισθηματική ένταση που προκαλείται από αυτό.

Η ψυχοδυναμική θεραπεία και η συστημική προσέγγιση έχουν μελετήσει εκτενώς το φαινόμενο της διαγενεακής μετάδοσης. Μοτίβα, αντιδράσεις και μηχανισμοί άμυνας μεταφέρονται ακούσια, όχι μόνο μέσα από λόγια, αλλά και μέσα από τη σιωπή, τα βλέμματα, τις σωματικές αντιδράσεις. Ένα παιδί που μεγαλώνει σε περιβάλλον όπου κάποιο θέμα αποφεύγεται συστηματικά, μαθαίνει πως δεν είναι ασφαλές να ρωτά. Μαθαίνει να διαχειρίζεται συναισθήματα που δεν κατανοεί, να αναλαμβάνει ρόλους που δεν του αναλογούν και, ενίοτε, να αναπαράγει τους ίδιους μηχανισμούς στην ενήλικη ζωή του.

Στη λογοτεχνία και τον κινηματογράφο, πολλές ιστορίες αναδεικνύουν τη δυναμική των οικογενειακών μύθων και μυστικών. Ταινίες όπως το Encanto ή το The Royal Tenenbaums αποτυπώνουν πώς μια οικογένεια μπορεί να παγιδευτεί σε ρόλους, προσδοκίες και αποσιωπήσεις, αλλά και πώς η αλήθεια – όσο επώδυνη και αν είναι – μπορεί να φέρει ανακούφιση και επανασύνδεση.

Η αναγνώριση αυτών των δυναμικών είναι το πρώτο βήμα. Μέσα από ερωτήσεις όπως «γιατί δεν μιλάμε ποτέ γι’ αυτό;» ή «από πού προέρχεται αυτή η ανάγκη να φαινόμαστε πάντα καλά;», αρχίζει να αμφισβητείται το αόρατο σύστημα κανόνων που διαμορφώνει τις οικογενειακές σχέσεις.

Η ψυχοθεραπεία προσφέρει έναν ασφαλή χώρο για να αναδειχθούν αυτές οι αφηγήσεις και να επαναδιατυπωθούν. Με τη βοήθεια ενός ειδικού, μπορεί να δοθεί νόημα σε αυτό που μέχρι πρότινος λειτουργούσε σιωπηλά ή υποδόρια. Μέσα από αυτή τη διαδικασία, δίνεται η δυνατότητα στα άτομα να δημιουργήσουν νέες εσωτερικές αφηγήσεις, οι οποίες θα είναι πιο ειλικρινείς, περισσότερο βιώσιμες και, εν τέλει, πιο κοντά σε αυτό που πραγματικά είναι.

Κάθε οικογένεια έχει τα δικά της άγραφα κεφάλαια. Το ζητούμενο δεν είναι να διαγραφούν, αλλά να ειπωθούν όταν και αν τα μέλη της είναι  έτοιμα: μόνο έτσι μπορούν να υπάρξουν νέες σελίδες που γράφονται με αλήθεια και σύνδεση και να χτιστεί μια σχέση βασισμένη όχι στον μύθο της τελειότητας, αλλά στην αποδοχή του ανθρώπινου.

Παρασκευή, 04 Ιουλίου 2025